درامانقد-سینما: فیلم «کودتای ۵۳» ساخته تقی امیرانی همانطور که از عنوانش روشن است درباره کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ شمسی علیه دولت دکتر مصدق است. اساساً مستند به مسئله‌ای سیاسی-تاریخی می‌پردازد اما نکته‌ای که موجب حرارت بالا و جاذبه فیلم می‌شود از سویی به دغدغه فردی امیرانی درباره این موضوع بر می‌گردد.
امیرانی بارها در فیلم پیوند فردی خود را با مسئله مورد تاکید قرار می‌دهد. او بارها عنوان می‌کند که مصدق برای شخص او جایگاه ویژه‌ای دارد و به نوعی الگوست و همچنین بر این مسئله انگشت می‌گذارد که کودتا نه فقط زندگی مردم ایران و رخدادهای تاریخی پس از خود و سرنوشت غم بار دموکراسی در این کشور، بلکه زندگی خود تقی امیرانی به عنوان فرد را تغییر داده است. همین هم انگیزه او برای ساخت یک مستند دشوار و طولانی شده است که نیازمند پژوهشی همه جانبه و چندلایه بوده است. پژوهشی که به تحقیقی کارآگاهی-جاسوسی در یک پرونده پیچچیده و مکتوم می‌ماند.
فیلم عظیم امیرانی با وجود امکانات بالا، پلان‌های متعدد و تدوین بسیار جالب توجه والتر مرچ تدوینگر برجسته سینما، بسیار متأثر از شخصیت، انرژی و انگیزه سازنده‌اش است. فیلم که به مسائل پنهان دخالت دولت بریتانیا در روند کودتا می‌پردازد به نقطه ی می‌رسد که به شدت دراماتیک و واقعاً شبیه به یک فیلم کارآگاهی-جاسوسی می‌شود. فیلم در ابتدا به نظر می‌رسد حاوی اطلاعاتی بارها شنیده شده و بازگویی دوباره داستان کودتا و سرنوشت مصدق است، اما روند تحقیقات با رسیدن به اسناد و اشخاص جالبی مثل نورمن داربیشر تازه می‌شود و زوایای پنهان مانده‌ای را چه در مورد کودتا و چه در مورد سرنوشت شخص مصدق افشا می‌گرداند.
اما بزرگ کردن داستان و متعدد ساختن ابعاد و مضوعات مطروحه در این مستند یکی از مسائلی است که کار را از تمرکز و انسجام کمی دور کرده. با وجود ریتم بسیار خوب و ابعاد جالب توجه، این نقطه ضعف در فیلم امیرانی به چشم می‌آید که مستند سؤالات متعددی را طرح می‌کند و می‌خواهد به همه آنها در یک ساختار پاسخ دهد. طرح سؤالات به معنای به وجود آمدن موضوعات متعدد هم هست و این تعدد اغلب این عارضه را به همراه دارد که باعث گم شدن گاه به گاهی سؤالات یا سؤال اصلی فیلم می‌شود.
از نکات جالب توجه این فیلم مستند حضور یک بازیگر در نقش داربیشر است. ریف فاینز بازیگر مطرح بریتانیایی با اجرایی درخشان که در عین واقعی جلوه کردن، سرشار از ظرافت است شاید برای معدود دفعاتی است که نقش و تأثیر یک بازیگر در یک فیلم مستند را برجسته می‌کند. امری نادر، که در کنار دیگر بداعت‌های فیلم امیرانی از نکات به یادماندنی اثر است.
علیرضا نراقی
