درامانقد-سینما: بی‌راه نیست اگر نتیجه گیری کنیم که ایرانی‌ها با توجه به محدوده تنگ سرگرمی در کشور، فیلم و آثار نمایشی زیاد می‌بینند. شکوفایی جهانی سینمای ایران، هزینه و توجه نسبتاً زیاد و ایدئولوژیک حاکمیت در این عرصه و البته دسترسی رایگان و ارزان به آثار مهم جهان نیز در این علاقه بی تأثیر نبوده است. تولید به نسبت بالای فیلم در ایران نیز نشانگر آن است که ایرانی‌ها اگرچه کم سینما می‌روند، اما فیلم کم نمی‌بینند. این روزها در ایام کرونا و قرنطینه نیز استفاده از پلتفرم‌های پخش و دانلود فیلم جزو پر کاربردترین ابزارهای مورد استفاده مردم بوده است. از سوی دیگر انواع برنامه‌های سینمایی و نقد فیلم، مثل کافه آپارات، هفت، نقد سینما و دیگر مجلات فرهنگیِ تصویری و مکتوب، بر این علاقه و پیگیری دامن می‌زند. اختلاف نظر و سلیقه درباب فیلم‌ها این سؤال را به وجود می‌آورد که چگونه می‌توان فهمید کدام فیلم بهتر است؟ سینما چیست؟ و چرا فیلمی که ما دوست داریم برای شخصی دیگر غیرقابل تحمل است و فیلمی که ما اصلا فیلم نمی‌دانیم را دیگری شاهکار می‌خواند؟ چرا چیزی که ما به آن می‌خندیم برای دیگری لوس و آنچه برای دیگری خنده‌دار است به نظر ما تراژدی در سلیقه و سطح شعور انسانی به نظر می‌رسد؟
صحبت از ماهیت سینما مثل اغلب مقولات فرهنگی کار دشواری است. اما شناخت وجوه مختلف این هنر و تأثیراتش برای اهالی حرفه‌ای و آموزندگان سینما از یک سو و برای مردمی که صرفاً مخاطب این پدیده هستند از سوی دیگر، چیزی فراتر از مفید است. همانطور که سواد رسانه‌ای و شناخت کارکرد شبکه‌های اجتماعی، در تشخیص راست از دروغ، خوب از بد، رشد فرهنگی و حقیقت دوستی هر یک از شهروندان دیجیتال الزامی است، شناخت از فرایند اثرگذاری فیلم‌ها، کارکرد فرهنگی و توان تشخیص بهتر تمهیدات و ترفندهای سینمایی در حفظ هوشیاری و آگاهی مخاطب می‌تواند بسیار مفید باشد و به تماشاگر کمک کند تا احساسات و عواطفش منفعل و آسیب‌پذیر نماند و اراده‌اش در القائات جذاب و بصری و داستانی سُست نگردد. آگاهی در مواجهه با فیلم و به طور کلی هنرهای تصویری و نمایشی، مثل تئاتر، سریال، فیلم سینمایی و مستند، نمایش‌های واقعی و دیگر مظاهر متنوع نمایشی و تصویری، درست مثل شناخت یک کالا پیش از خرید آن است؛ همانطور که دانستن مواد تشکیل‌دهنده و فرایند تولید یک کالا، باعث می‌شود کالای بد نخریم، شناختِ ماهیت نمایش و تصویر هم کمک می‌کند تا در چاله هنر بد گیر نیفتیم. نخریدن کالای بد به مدیریت مالی کمک می‌کند و مخاطب هنر بد نبودن ما را در مدیریت روان، عواطف و تفکرات‌مان یاری می‌دهد.
در ادامه 5 کتاب را به شما معرفی می‌کنیم تا با خواندن آنها در این ایام، هنرهای تصویری و نمایشی را بهتر بشناسید و با آگاهی و فراست بیشتر سرگرم شوید، این آثار تنها در شناخت سینما به شما کمک نمی‌کنند بلکه فراتر از آن شما را در پرورش سواد رسانه‌ای، آگاهی به روایت و داستان و همچنین شناخت و تشخیص تصاویر یاری می‌دهند.
1- روایت در فرهنگ عامه، رسانه و زندگی روزمره
خب، بیایید از یک مورد کلی‌تر شروع کنیم، کتابی که تقریباً برای هر انسان مدرنی می‌تواند مفید باشد تا داستان‌های نهفته در فرهنگ روزمره، رسانه‌ها، آثار هنری و همچنین تاریخ را درک کند. آرتور آسابرگر(Arthur asa Berger) استاد رسانه شناسی و ارتباط الکترونیکی در دانشگاه سان فرانسیسکو با سابقه کار مطبوعاتی در حوزه سینما و تلویزیون، تخصص در فرهنگ جمعی و رسانه‌ای و تدریس در بیش از ده کشور دنیا مجموعه‌ای غنی از تحلیل روان‌شناختی، جامعه‌شناسانه، روایت‌شناختی و همچنین سواد بصری و تحلیل تصویری، ارتباطی اصیل میان گونه‌های هنری و زندگی روزمره ما و عادات فرهنگی‌مان برقرار می‌کند و در یک نگرش دقیق علمی، اما ساده و روان و همه فهم شناخت ما را از داستان‌های نهفته در جریان زندگی، آثار هنری و برنامه‌های تلویزیونی گسترش می‌دهد. کتاب سرشار از مثال‌های آشناست که درک مفاهیم را در مصداق‌ها ساده و روشن می‌کند.
آسابرگر معتقد است روایت‌ها به زندگی فردی و جمعی ما، به دریافت ما از واقعیت و نگاه‌مان به جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم شکل می‌دهد. به همین علت اصرار دارد که توجه به لطیفه‌های ساده، فیلم‌های سینمایی وسترن، برنامه‌های خبری، قصه‌های جن و پری کودکی و حتی رؤیاهای پنهان و ناگفتنی ما ضروری است، تا با کشف روایت آنها که با این کتاب به آن توانمند می‌شویم آگاهی و کنترل بیشتری بر زندگی خود پیدا کنیم.
کتاب روایت در فرهنگ عامیانه رسانه و زندگی روزمره که به شیوایی و روانی توسط محمدرضا لیراوی ترجمه شده است توسط انتشارات سروش منتشر شده است.
2- فیلم، فرم و فرهنگ
سینما پدیده پیچیده و چند گانه‌ای است. مجموعه‌ای از هنرها -تقریباً تمام آنها- را در خود دارد و در عین حال خود هنری مستقل است. گران‌ترین هنر در تولید است که با مجموعه‌ای از هنرمندان ساخته می‌شود و در عین حال یکی از تجارت های بزرگِ صنعتی امروز کره زمین محسوب می‌شود. دانستن ابعاد مختلف این هنر-صنعت از سرمایه گرفته تا خلاقیت فردی، از حضور سیاست تا اخلاقیات برای شناخت این پدیده الزامی است. کتاب فیلم، فرم و فرهنگ یک مجموعه فشرده برای شناخت تمامی این عرصه‌هاست که در عین فشردگی و اختصار، عمیق، دقیق و الهام بخش است. رابرت کالکر (Robert Philip Kolker) نویسنده این کتاب که چندین تک نگاره و اثر تحلیلی جالب درباب سینما دارد، اینجا تلاش می کند با نگاهی متفاوت به تاریخ سینما عناصر آن را تجزیه و روند قوام یافتن این هنر را در شکل امروزی آن توضیح دهد.
کتاب فیلم، فرم و فرهنگ با مسئله مهم تصویر، معنای آن و بازنمایی واقعیت شروع می‌کند، با عکاسی و کشف تصویر متحرک که چگونه ذهن ما درباب واقعیت را تغییر داد و بعد به اشکال داستان‌گویی در سینما و داستان‌گویان بزرگی که این عمل را در سینما شکل و گسترش دادند می‌پردازد. کتاب موفق می‌شود علاوه بر تحلیل فیلمسازان مهم و جریان‌ساز، سبک‌های مختلف را به خواننده خود بشناساند. در ادامه کالکر تأثیرات جمعی و فرهنگی سینما را بررسی می‌کند و به سینما به عنوان پدیده‌ای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی می.پردازد و سپس انواع و گونه‌های دیگری چون فیلم خبری، مستند و ژانرهای اصلی سینمایی را معرفی و مقایسه می‌نماید. در نهایت کتاب به نقطه مهمی می‌رسد که بررسی تلویزیون، بازی‌ها کامپیوتری و مسئله اینترنت را به عنوان آینده‌سازان تصویر و دگرگون کننده‌های سینما مورد تحلیل قرار می‌دهد که حاوی پیش‌بینی‌های جالبی درباره آینده سینما است.
این کتاب را انتشارات فارابی منتشر کرده و توسط یکی از بهترین مترجمان سینمایی، بابک تبرایی ترجمه شده است. از نکات بسیار جالب کتاب لوح فشرده آن است که بر کتاب ضمیمه شده و مثال‌های کتاب را گرد هم آورده تا دریافت دقیق‌تر و انضمام از مفاهیم و مصادیق کتاب به دست آید.
3-سینما
از این خلاصه‌تر نمی شود! از این خلاصه‌تر نمی‌توان به پرسش «سینما چیست؟» جوابی کامل و دقیق داد. یوسف اسحاق پور محقق و نظریه پرداز شهیر ایرانی در فرانسه، در کتابی خوش‌خوان و مجمل نشان می‌دهد که ریشه‌های تضاد واقعیت در سینما و سبک‌های مختلف در بازنمایی چگونه به وجود آمده است. برای همه مخاطبان سینما تضاد فیلم برای سرگرمی با فیلم به مثابه هنر آشناست، به خصوص در ایران که اساساً این تضاد به مدد سیاست‌بازی و تفکر قبیله‌ای به شکلی قطبی و ایدئولوژیک شده است. اسحاق پور در کتاب سینما به خوبی نشان می دهد که ریشه‌های این تضاد کجاست و هر یک از این اشکال نگاه به سینما با واقعیت و تصویری که از جهان داریم از یک سو و با ذهن و تخیلات ما از سوی دیگر چه رابطه‌ای برقرار می‌کند.
اسحاق‌پور در این کتاب به علاقه و رویکرد خود نیز می‌پردازد و جایگاه سیاسی سینما را در گوشه گوشه کتاب ایده‌پردازی می کند. او از سینمای ناطق شروع می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه ماهیت سینما با ورود صدا تغییر می‌کند و صدا چگونه حتی نمایش تصویر را دگرگون می‌سازد. اسحاق‌پور در کتاب مختصر 120 صفحه‌ای خود بینش‌سازی کرده است و نقاط عطف سینما را به ما نشان داده.
این اثر که توسط باقر پرهام مترجم نام آشنای متون فلسفی ترجمه شده است پیش‌تر توسط انتشارات تعطیل شده فرزان‌روز منتشر شده بود اما این روزها برای یافتن آن نیاز به کمی انقلاب گردی و سرک کشیدن به نایاب فروشی‌های خاک گرفته دارید.
4- سینما به روایت اسلاوی ژیژک
کمتر فیلسوفی از تاریخ شکل‌گیری سینما تا امروز به اندازه اسلاوی ژیژک فیلسوف مشهور و محبوب اسلوونیایی درباره سینما نوشته است. از هیچکاک تا کیشلوفسکی، از دیوید لینچ تا برادران مارکس همه امکانی برای تأملات ژیژک بوده‌اند، فیلسوفی رادیکال که به همه چیز کار دارد. همه ما -هر چه غیر سینمایی‌تر بیشتر- با مفاهیم فیلم بیشتر کار داریم. در پی معنا و یافتن زیر متن‌ها هستیم، اما برای این کار باید هم توان تحلیل داشته باشیم و هم جسارت داشتن نگاهی متفاوت، ژیژک در کتاب سینما به روایت اسلاوی ژیژک این جسارت و توانایی را به ما نشان می‌دهد. کتاب شامل مجموعه یادداشت‌هایی انتخاب شده از ژیژک درباب فیلم‌های بسیار متفاوت از سنت‌های سینمایی مختلفی است که تلاش می‌کند نگرشی روان کاوانه به فیلم‌ها داشته باشد و پس زمینه‌ها را افشا کند.
ژیژک به مانند روان‌کاوی متبحر با جملاتی مختصر هسته فیلم‌ها را به شکلی بدیع می‌شکافد و ابعاد ناخودآگاه را از کارکرد فیلم بیرون می‌کشد. از دیکتاتور بزرگ تا پرندگان، از مالهالند درایو تا سوپ اردک، از جن گیر تا سولاریس، از پرسونا تا تجارت میمون، روی صندلی روانکاویِ فیلسوف می‌نشینند تا آنچه پنهان کرده اما به شکلی قدرتمند وارد اذهان می‌کنند نشان دهند، پس این کتاب به نوعی مشتِ مجموعه‌ای از بهترین آثار تاریخ سینما را باز می‌کند.
سینما به روایت اسلاوی ژیژک توسط سعید نوری گزینش و ترجمه شده و توسط انتشارات روزبهان منتشر شده است.
5- جست و جوی مفهوم در فیلم
همانطور که درباره کتاب سینما به روایت اسلاوی ژیژک اشاره شد پیدا کردن مضمون، معانی و مفاهیم جاری در یک فیلم معمولاً برای مخاطبی که سینما را نه به عنوان تخصص، بلکه به عنوان سرگرمی یا گرفتن ایده و بینش و یا اطلاعات و آگاهی می بیند، از اهمیت بیشتری نسبت به مسائل شکلی برخوردار است و این تضاد ذهنی فرم و محتوا را ایجاد می کند. اما همین که چگونه می‌توان مفاهیم را دریافت کرد و مضامین را در فیلم تشخیص داد و نگرش اثر را نسبت به مفاهیم ارزیابی و نقد کرد نیاز به مهارت در فیلم دیدن دارد و نکته‌ای الزامی است چرا که فیلم‌ها می‌توانند دروغ بگویند، می‌توانند باورهای غلط ایجاد کنند و به شکلی شیطانی در لباس واقعیت توهم بفروشند. کتاب جست و جوی مفهوم در فیلم نوشته سارا آنسن وو استاد دانشگاه نورث‌وست با تخصص فیلم در مطالعات ادیان به شیوه ای آموزشی راه‌های یافتن معنا را در آثار سینمایی توضیح می‌دهد.
در این کتاب تلاش شده تا موضوعاتی اخلاقی مانند احساس وظیفه، خلوص، پایبندی به اصول و مفاهیمی کلی چون سفر، اصالت، شفا، خانه و جشن با رویکردی فلسفی بررسی شود. آنسن وود با نگاه به فیلم‌های هنری از جمله فریادها و نجواها، سولاریس و خاطرات کشیش روستا از یک سو و همچنین آثار عامه پسند و داستان گو مثل نابخشوده، فارست گامپ، جویندگان و بیمار انگلیسی از سوی دیگر، تصویر نسبتاً کامل و همه جانبه ای از کارکرد مفاهیم و شکل گیری آنها در فیلم‌ها ارائه کند و کشف و تحلیلِ موضوعاتِ اصلی زندگی بشری در فیلم‌ها را آموزش دهد. این کتاب توسط انتشارات فارابی و با ترجمه علی عامری مهابادی منتشر شده است.
عالی