یک نمایش دانشگاهی/گزارش نشست نقد نمایش «جعفرخان از فرنگ برگشته»

با حضور داوود فتحعلی بیگی، رحمت امینی، علی رضا نراقی و بهزاد صدیقی در دهمین نشست نقد صحنه در فرهنگسرای ارسباران مطرح شد:

اجرای نمایش جعفرخان از فرنگ برگشته، اجرایی سالم و اصیل است

درامانقد-تئاتر:دهمین نشست نقد صحنه با بررسی تئاتر جعفرخان از فرنگ برگشته نوشته ی حسن مقدم و کارگردانی رحمت امینی و با حضور داوود فتحعلی بیگی، رحمت امینی، علی رضا نراقی و بهزاد صدیقی و با همکاری موسسه ی افرامانا عصر روز شنبه یکم اردی بهشت ماه ۹۷ در سالن استاد ذوالفقاری فرهنگسرای ارسباران برگزارشد.

به گزارش روابط عمومی موسسه ی افرا مانا، در دهمین نشست نقد صحنه، تئاتر جعفرخان از فرنگ برگشته نوشته ی حسن مقدم به کارگردانی رحمت امینی مورد بررسی قرارگرفت و مخاطبان نیز با مهمانان این نشست به گفت وگو پرداختند.

بر اساس این گزارش، در ابتدا بهزاد صدیقی، نمایش نامه نویس و دبیر نقد صحنه، در باره ی حسن مقدم، نویسنده ی نمایشنامه ی جعفرخان از فرنگ برگشته گفت: نمایش نامه ی جعفر خان از متون مهم و شاخص ادبیات نمایشی نسل اول نمایش نامه نویسی است که به شیوه ی نمایش نامه نویسی غربی نوشته شده. حسن مقدم، ذبیح بهروز و کمال الوزاره محمودی و چند تن دیگر از نمایش نامه نویسان آن دوره با دغدغه مندی در نگارش نمایش نامه نویسی به شیوه ی غربی اما بهره گیری از موضوعات جامعه ی خود و نیز به کار گیری برخی از شیوه های نمایش ایرانی تلاش کردند خود را به عنوان نمایش نامه نویسان دوره ی اول اثبات کنند.

وی در ادامه یادآورشد: بدون شک کوشش های نمایش نامه نویسی این نمایش نامه نویسان سبب شد هم تئاتر به صورت جدی در فرهنگ و هنر ایران جای بازکند و هم تلاش های نمایش نامه نویسی نسل بعد از آنان تا نسل های بعدی و نمایش نامه نویسی دوره ی معاصر ادامه اشته باشد.

صدیقی سپس در خصوص اجرای این نمایش توسط رحمت امینی گفت: به نظرم این اجرا یک بار دیگر این فرصت را فراهم آورد تا هم مخاطبان حرفه ای شاهد دیده شدن این متن باشند و هم نسل جوان و دانشجو با این متن آشنایی لازم را پیدا کنند. اجرای نمایش جعفرخان … و اجرای نمایش نامه ی جیجیک علیشاه نوشته ی ذبیح بهروز  توسط رحمت امینی نشان می دهد که او با دغدغه مندی به سراغ این متون رفته و بر آن است یک بار دیگر اجرای این متون را به محک درآورد و پیشینه ی غنی تئاتر و نمایش نامه نویسی مان را یادآوری کند.

در ادامه ی این نشست رحمت امینی، کارگردان این اثر ضمن سپاس از برگزارکنندگان این اثر در فرهنگسرای ارسباران و تشکر دبیر سلسله نشست های نقد صحنه که به طور مداوم چراغ نقد صحنه را روشن نگه می دارد، درباره چگونگی اجرای متن جعفرخان … گفت: برای اجرای این متن دو گونه می شود برخورد کرد یا وفادارانه این نمایش نامه را به اجرا درآورد با به صورت بازنویسی. ابتدا قراربود این متن را با چند تن از نمایش نامه نویسان مثل خانم نغمه ثمینی، حسین کیانی و کوروش نریمانی بازنویسی کنیم که به دلیل زمان اجرایی که برای ایام نوروز در نظر گرفته شده بود، فرصت لازم و کافی برای این کار نداشتیم و به همین دلیل و بدون حذف و اضافه کرن به متن و وفادار به نمایش نامه ی اصلی این اثر را در گروه تمرین و کارکردیم و به اجرا رساندیم که خوشبختانه با حضور بیشتر  تماشاگران و ارتباط خوب با تماشاگر به این اندازه از استقبال رسیدیم.

امینی سپس اضافه کرد: در مورد درک هر متن به نظرم نمایش نامه خوانی آن اثر در جمع متخصصان تئاتر و مخاطبان حرفه ای تئاتر است. چون در نمایش نامه خوانی می توانیم به نقاط ضعف و قوت متن نمایش نامه پی ببریم و این کار کمک به تمرین نمایش می کند. از طرفی متن ممکن است پیچیدگی های خاصی نداشته باشد یا نویسنده نخواسته چنین کاری کند یعنی اثرش را پیچیده کند اما با نمایش نامه خوانی می توانیم متوجه پیچیدگی های متن و مشکلات آن شویم. به همین دلیل پیش از اجرا و تمرینات اولیه، این متن را در زمستان 97 در موزه ی حشن مقدم نمایش نامه خوانی کردیم و به مسائل متن و دشواری های اجرای آن پی بردیم.

این استاد دانشگاه هم چنین با اشاره به تراژدی نویسی یونان باستان برای شخصیت های بالادست جامعه گفت: در کمدی جعفرخان … مخاطبان وضعیت خودشان را دیدند چنان که امروز به نوعی دیگر این وضعیت در جامعه دیده می شود. این نمایش نامه تمثیلی از وضعیت جامعه ی ایران است. جامعه ای که جعفرخان های دیگری آمدند و هم چنان دچار تضادهایی هستند.

وی در خصوص تغییران این متن در اجرا ی نمایش گفت: تغییرات این متن خیلی جزئی بود. به عنوان مثال مشت اکبر تبدیل به کاراکتر سیاه نمایش ایرانی شده اما دیگر سیاه نیست یا شخصیت فرامرز با شیطنت هایش دیگران را اذیت می کرد. البته همه ی تلاش مان در اجرای این متن  این بود که متن را با وفاداریی متن صورت اصلی اجرا کنیم و در اجرا به سمت لودگی نرویم.

پس از صحبت های دکتر رحمت امینی، علی رضا نراقی، منتقد این نشست، در ابتدا در خصوص زندگی و آثار حسن مقدم گفت: به نظرم توجه به شخصیت و زندگی حسن مقدم راهنمای خوبی برای شناخت بهتر متن جعفرخان … و دغدغه ای که در این متن دیده می شود، است. حسن مقدم به همراه اولین  نمایش نامه نویسان ایران هم چون آخوندزاده، میرزاآقا تبریزی و مویدالممالک فکری ارشاد یک ویژگی و دغدغه ی مشترکی دارد و آن هم دغدغه های اجتماعی و روشنفکری است که به مسائل سیاسی اجتماعی ایران مربوط می شود.

نراقی در ادامه با اشاره به زندگی نامه  و نامه های خانوادگی حسن مقدم به ویژه نامه هایی که او به برادرش می نویسد، گفت: در این نامه ها  نوعی جدا افتادگی او از جامعه و تنهایی اش را در برابر جامعه ای که نمی تواند او را درک کند، می بینیم. از فقر و فاصله ی طبقاتی گسترده جامعه تا تضاد سنت و مدرنیته و این که رسالت مهمی به عنوان فرزند یک مدیر در این نامه ها  سخن گفته است.

این منتقد هم چنین افزود: سویه ی انتقادی نمایش نامه ی جعفر خان … جامعه ی ایران است. و شخصیت نویسنده هم چون شخصیت جوان جعفرخان در این جامعه درک نمی شود. جدا از این که شخصیت جعفرخان در این نمایش نامه در برابر حجم وسیعی از خرافه ها قرار می گیرد و نویسنده مسائل خرافه پرستی را مطرح و نقد می کند، این نمایش نامه نویسنده اش را به عنوان نمایش نامه نویس مدرنی نشان می دهد که سویه ی انتقادی هم به سنت های ایران دارد.

نراقی با اشاره به زنانه بودن نمایش نامه ی جعفرخان از فرنگ برگشته، یادآورشد: نمایش نامه ی جعفرخان به دلیل نقش زنانی که در آن ساخته و ارائه می شود، نمایش نامه ی زنانه ای است. مادر جعفرخان که در مقابل جعفرخان است و به عنوان مرکز ثقلی است که با او تضاد دارد و بقیه ی شخصیت ها هم چون زینت و مش اکبر و دایی جان همه از مادر جعفرخان تبعیت می کنند. به این ترتیب این نمایش نامه به عنوان نمایش نامه ی زنانه ای دیهده می شود.

داوود فتحعلی بیگی، کارگردان، نویسنده و پژوهشگر  در ادامه ی این نشست در ابتدای سخنان خود با اشاره به این که یکی از نکات مثبت اجرای نمایش جعفرخان … این است که آقای امینی همه ی عواملش را از دانشجویان و دانش آموختگان تئاتر انتخاب کرده و البته سیستم آموزش دانشگاهی در پرورش دانشجویان تئاتر اشکال دارد، گفت: انتخاب این متن برای اجرا دارای اهمیت است چون امروزه مسئله ای را که در نمایش نامه مطرح می شود، هنوز در جامعه ی امروزی می بینیم. شاید افرادی که امروزه از فرنگ بر می گردند هم چون جعفرخان دارای چنین تغییرات شخصیتی نشده باشند اما نوعی خود باختگی هویتی در شخصیت آنان دیده می شود.

این استاد و پژوهشگر تئاتر هم چنین با یادآوری ایرانی بازی حسن مقدم و نیش وکنایه هایی که در این اثرش به مسائل سنت و مدرنیته  و هم جامعه فرنگی و هم جامعه ی ایرانی می زند، در خصوص زبان کمدی در نمایش گفت: اساسن نمایش کمدی یا مضحکه یا نمایش شادی آور دارای دستور زبان است و این مسئله حائز اهمیت است. هم کمدی حرکت، هم کمدی کلام و هم کمدی موقعیت دستور زبان دارند و رسیدن به این تئاتر یا این نوع کمدی به تمرین و ممارست و مطالعات نیاز دارد.

فتحعلی بیگی در بخش دیگری از سخنان خود درباره ی تئاترهای کمدی شبانه و آزاد و نخستین مقاله ای که پس از مطالعه و تحقیقات زیادی درباره ی کمدی ایرانی و نمایش های شادی آور در سال 63 نوشته بود، گفت: من با دیدن و شنیدن آثار زیادی از  نمایش های سیاه بازی متوجه شدم که شخصیت سیاه و این نوع نمایش ها چه چیزی را می گویند و به چه چیزی می خندند؟ بعد متوجه شدم که این ها با دستور زبان نانوشته که با کسب تجربه این دستور زبان به دست آمده، به این کمدی دست پیدا کرده اند.

وی سپس اضافه کرد: به نظرم دکتر رحمت امینی به مرزهایی از این نوع کمدی رسیده است که کمی پخته شده و صیقل خورده و لحظاتی از این کمدی در این اثر دیده می شد. اجرای نمایش جعفرخان …پس از اجرای جیجک علیشاه نشان می دهد که کارگردان چند قدم جلوتر رفته و امیدوارکننده است که اگر ادامه پیدا کند و در این عرصه مستمر باشد، به پختگی هایی هم می رسد.  

در ادامه نیز علی رضا نراقی گفت: نمایش جعفرخان اجرای ساده ای دارد. چون  نمایش نامه خیلی ساده نوشته شده و در نمایش نامه، انتقال داستان به سرعت و مسئله ی نمایش نامه به درستی و سادگی به مخاطب عرضه می شود و به نظرم این نمایش از این نظر پیشرو است.

این منتقد در پایان سخنان خود گفت: اجرای نمایش جعفرخان … به دلیل وفادارای به متن اصلی و بن مایه ی آن که در آن سادگی رعایت شده، اجرایی سالم و اصیل است. میزانسن ها خیلی ساده است و به همین دلیل می توان گفت اجرای دانشگاهی است و تکنیک هایی در این نوع آثار دانشگاهی دیده می شود که اثر راانتقال پذیر می‌کند. از طرفی چون در میزانسن و در منتقل کردن جوهره ی متن کارش را درست انجام می دهد، اجرایی اصیل است. می شود گفت متن جعفرخان بدون تغییر خاصی در اجرا قوام بیشتری پیداکرده و شخصیت مش اکبر در اتباط با مادر جعفرخان به عنوان همدم او اندکی نقش بیشتر و اضافه ای پیدا کرده است.

بهزاد صدیقی در پایان این نشست درباره ی اجرای این نمایش گفت: چنان که در یادداشت اخیرم درباره ی این متن نوشتم و منتشر کردم، ضمن انتخاب متنی درخور و مهم از نمایش نامه های دوره ی نخست نمایش نامه نویسی معاصر ایران توسط کارگردان و انتخاب بازیگرانی جوان که هدایت شده دست به اجرای نقش های خود می زنند و عمومن اغلب بازیگران راحت وروان نقش آفرینی می کنند و بازی هایی که بدون شلنگ تخته اندازی در صحنه ی سنگلج دیده می شود، به نظرم تماشاگر با اجرای نمایشی ساده و صمیمی روبه رو می شود و همین هم موجب اقبال و توجه تماشاگران به اثر می شود که امیدوارم برای نمایش های این چنینی تداوم بیایبد.

لازم به توضیح است در پایان این نشست پس از گفت و گوی بازیگران با کارشناسان این نشست، لوح تقدیری از طرف مدیریت فرهنگب هنری منطقه ی سه و فرهنگسرای ارسباران به هر یک از مدعوین این نشست اهدا شد.

یادآور می شود سلسله نشست های نقد صحنه توسط باشگاه تئاتر فرهنگ سرای ارسباران با همکاری موسسه ی افرا مانا با هدف نقد و بررسی نمایش های در حال اجرای تهران، هر ماه در فرهنگسرای ارسباران برگزار می شود.