درامانقد-تئاتر: اغلب مدافعان سرمایه داریِ جهان سومی در نهایت و در تنگنای استدلال روبه طبیعت می آورند. می گویند سرمایه داری الگویی است برگرفته از «نظم خود انگیخته» طبیعت. حالا در دنیایی که سرمایه داری خود را تقدیر جهان می نماید، ما در طبیعتی وحشی زندگی می کنیم و مشغول رقابتی نفس گیر هستیم. حالا که تنها نظم موجود بر جهان سرمایه داری است و از آمریکا تا اروپا، از حکومتهای تک حزبی- حتی از نوع کمونیستی مانند چین- تا اسلامی همه ناگزیر از سر فرود آوردن در برابر این مدل هستند و هر کدام کپی هایی – بنا به کیفیتِ دستگاه کپی خود- از سرمایه داری را بازتولید می کنند، دیگر نوابغ سراغ علم نمی روند، دیگر آدمهای خلاق سر از هنر در نمی آورند، دیگر حرف حساب در فلسفه نیست، حالا آنکه با هوش است بازاریابی می خواند. اما پرسش اینجاست که در دانشکده های تئاتر چرا کسی به دانشجویان بازاریابی و اصول تجارت یاد نمی دهد؟ چرا کسی به دانشجویان نمی گوید که ارسطو، استانیسلاوسکی، برشت، گروتفسکی، بکت، آگوستو بوال، شکنر، آخوندزاده، ساعدی، نعلبندیان، بیضایی و… به او نمی توانند تئاتر واقعاً ممکن را بیاموزند؟ چرا کسی نمی گوید تئاتر تجارت است و برای تجارت کردن امروز، اصول تجارت را دانستن مهمتر از محتوایی است که خرید و فروش می شود؟ چرا اساتید امروز مدلی را که خود از طریق آن به استادی و مدیریت رسیدند یعنی رابطه و رانت و تظاهر را آموزش نمی دهند؟ چرا کسی نمی گوید که اینجا همه چیز تزئین است و تئاتر مدتهاست به پایان رسیده است؟
مگر همان هایی که امروز را برای تئاتر ایران رقم زدند، همانهایی که پا پس کشیدن دولت را در حضور تزئینی خود در مدیریت دولتی سبب شدند، دانشگاه ها را پیشتر پر نکرده بودند و تدریس تمام درس ها را از نمایشنامه نویسی تا کارگردانی و نقد نبلعیده بودند؟ پس چرا به دانشجویان نمی گویند تئاتر تمام شده و امروز وقت تجارت آموزی است؟
روندی که از سالهای اولیه دهه هشتاد شروع شد برنامه یک دولت و یک وزیر نبود. منحصر در حوزه تئاتر هم نبود هر چند که تئاتری ها خود ولع زیادی برای تسریع و تحکیم این روند داشتند. همان سالها بود که نادر برهانی مرند که امروز دبیر جشنواره تئاتر خصوصی شده ایران است در برنامه چهار ساعته رادیویی خود مدام از اتمام ظرفیتهای تئاتر دولتی می گفت و بجای پاسخگو کردن دولت و مطالبه محور کردن تئاتری ها، آنها را به جدی گرفتنِ شوخیِ تئاتر خصوصی در ایران تشویق می کرد. بسیاری از افراد جویای نام آن روزهای تئاتر- که بعدتر مدیر هم شدند- تلاش می کردند چاره کار تئاتر ایران را تئاتر خصوصی بنامند. شعاری که حتی در کشورهای سرمایه داری اینچنین پرطنین داده نشده بود، در کشوری که اقتصادش تماماً دولتی بود و حتی تئاتر دولتی هم، این هنر را در آن به نهاد بدل نساخته بود در گوش هیچکس غریب و مخصک نیامد!
دولتها خوب می دانستند باید چه کنند. برنامه کم کردن خرج و مسئولیت دولت در حوزه های بی اهمیت بود. راه اصلی در این کوچک سازی خلاص شدن از شر خرج تراشی هایی بود که ضرور زندگی نبود و تنها باری بر روی دوش دولت بود، حوزه هایی مثل تئاتر، موسیقی و به طور کلی هنر. حوزه هایی که دولت تنها می خواست مراقب محتوای آنها باشد، همین. دولت نمی توانست کوچک سازی را از همان حوزه های کلان اقتصادی شروع کند، یا از هزینه های فرهنگی عمومی که باید از طریقشان به مردم تحمیل شود چه بپوشند، چه بخورند و چگونه فکر کنند. این ساخت بدنه فرهنگ عمومی از هنر نمی گذشت از رسانه های بزرگ، تولیدات فاخر و سرگرمی میسر می شد و تئاتر هنوز زیادی هنر بود. احتمالا در کشوری توسعه نیافته و درگیر با هزار و یک مشکل اساسی اقتصادی و سیاسی سودای تئاتر داشتن – یعنی هنری که در سرگرم کردن عوامی که به کمدی های سبک و بنجل خو گرفته اند موفق نیست- کمی افراطی به نظر می رسد. پس می توان کسی که سودای کار تئاتر دارد را به یک آزادی فرمال و خالی از محتوا با بازاری آزاد و یله به لحاظ مالی حواله داد تا خود سر به راه شود و راه سرگرم کردن عوام و هنر/سیاست زدایی در کار خود را بیاموزد. اینگونه هنرمند هم حرف زیادی و مشکوک نمی زند، هم احساسِ آزادی( کاذب) می کند. شیوه خوبی است برای اینکه دولت بدون آلودن دست، هنرمند را کنترل/سرکوب کند.
بله دولت در پی رفع مسئولیت بود درست مانند پدری که دیگر توان دادن خرج فرزند خود را ندارد و او را پیش از بلوغ به درون بازار می فرستد تا گلیم خود را از آب بیرون بکشد. اما این روند از اساس نهاد دولت را هم از محتوا خالی کرد به طوری که امروز با بحران دولت و جایگاه آن روبرو هستیم. دولتی که نه فقط به سبب آدمهایی که در آن مشغول می شوند، بلکه به سبب تنزل یافتن خود به مثابه یک نهاد دچار بحران ناکاآمدی است. روند خصوصی سازی با توجه به مقدمات پیچیده و ساختار معیوب اقتصاد سیاسی در ایران البته روندی ناموفق بود. دیدن این عدم موفقیت امروز احتیاج به چشمهای مسلح به نظریه ندارد، کافی است به آشوب، فساد و روند وحشی و هر روز ناکارآمدتر شده اقتصاد ایران نگاه کنیم تا بفهمیم که برون سپاری و خصوصی سازی از سالهای انتهایی دهه شصت تا امروز چگونه جامعه ایران را به یک بیمار جذامی بدل کرده که هیچ جای سالمی در بدن ندارد. پول داران بی فرهنگ و فرهنگیان بی پول! افسردگی،اعتیاد، خودکشی، بیکاری، فرهنگ عمومی عقب مانده و جامعه ای که از گذر رانت و عدم شایسته سالاری هر روز بیشتر به سمت فروپاشی و بی شکل شدن می رود. جامعه ای که تاریخ نمی داند و از شدت استیصال نامی انتزاعی چون کوروش کبیر(!) یا استبداد رضا خانی را به عنوان منجی می خواند.
اما بیایید برگردیم سر تئاتر، دولت برای رفع مسئولیت و تقلیل خود به سانسورچی نیاز به مقدماتی داشت اول باید ساختار اداری و بروکراتیک تشکیلات تئاتر کوچک می شد. مرکز هنرهای نمایشی تبدیل به یک اداره کل شد که حتی از اداره و حقوق دهی کارمندان اندک خود به شکلی آبرومند عاجز بود و این کوچک کردن با برآورده کردن یک آرزوی دیرین تئاتری ها هم همخوان بود؛ تئاتری های ساده انگار همواره در کنار نامه عاشقانه نوشتن برای تئاتر خصوصی از این می نالیدند که چرا مدیران تئاتر، تئاتری نیستند! و خب با شروع دولت نهم به این آرزوی دیرین رسیدند، حسین پارسایی شد مدیر تئاتر ایران. این هم مدیر تئاتری، مبارک است. حتماً تئاتری ها انتظار نداشتند که دولت نهم بهرام بیضایی یا علی رفیعی را مدیر کند هر چند که این نامهای نوعیِ درخشان و با آبرو هم به فرض محال با مدیر شدنشان نمی توانستند مشکلات انباشته شده نهادی و ساختاری اداره تئاتر را حل کنند. مدیریت تئاتر از آدمهایی آشنا به مسائل توسعه- که از قضا مسئله تئاتر ایران نیز بود و هست- مثل علی منتظری، حسین سلیمی و… که حتی آنها هم نتوانستند به دلیل گردش معیوب مدیران و ساختار فرسوده بروکراسی کشور و عدم نگرش همه جانبه و عمیق نسبت به مسئله توسعه، اهداف خود را تحقق بخشند، رسید به حسین پارسایی دانشجوی تئاتری که چند تئاتر مذهبی اجرا کرده بود و تازه مدتی بود در تئاتر شهر مدیریت می کرد. از این لحظه جلد تازه ای از تاریخ تئاتر ایران شروع شد که آن را اینجا «دوران انتقال» می نامیم و مدیرانش را «مدیران دوران انتقال». دورانی که تا همین امروز ادامه دارد و هدف اصلی آن انتقال دولت از دارا بودنِ مسئولیت نسبی امور به بی مسئولیتی مطلق است. همان پدری که امر و نهی می کند اما حمایت نه، همان پدر مافنگی معروف فیلم فارسی ها که با جیب خالی و توان حقیر تازه بر سر بچه هایش هم می کوبد و برایشان خط و مشی تعیین می کند. نگاهی به روند مدیران پس از پارسایی در اداره کل هنرهای نمایشی نشان می دهد که دسته ای از مدیران ناکارآمد، که بیشتر با رویکردی کارمندی دنبال بالاکشیدن خود و حقوقشان در عرصه مدیریت میانی جمهوری اسلامی بودند ابتکار عمل را در تئاتر بدست گرفتند. ابتکار عملی که البته بیشتر شامل «بله قربان» گفتن می شد. تئاتر ایران به روزمره ترین شکل و بدون هیچ گونه استراتژی پیچیده ای- که نیازش بود- اداره شد. پارسایی، مسافر آستانه، دشت گلی، قادر آشنا و… تا شهرام کرمی و همراهان اینها در تمام این سالها رحمت امینی، سعید اسدی، مهرداد رایانی مخصوص و… واقعاً کدام توان حل کردن یک گوشه از مشکلات تئاتر ایران را داشتند؟ کدامشان نفوذ در لایه های اصلی قدرت برای چانه زنی و جلب توجه مدیران بالادستی و نمایندگان مجلس به سمت تئاتر را داشتند؟ کدامشان برای توسعه تئاتر ایده ای داشتند و یا حتی فکر و استراتژی روشنی برای اینکه تئاتر ایران چگونه باید اداره شود؟ اینها تنها به فکر بالا رفتن خود از پله های ترقی بودند روزی این پله ها را در مشاغل دانشگاهی پیمودند و حالا در کنار دانشگاه کلکسیون خود را در دولت نیز تکمیل نمودند. اینها تنها گزینه هایی دلچسب برای رفع مسئولیت دولت و ایجاد تئاتری بودند که تئاتر بازار آزادی به مدل جهان سومی اش بود. تئاتری که خلاصه اش این بود: هر که پول دارد برود در سالنها خصوصی تئاتر اجرا کند، هر که دوستش داریم در سالنهای ما تئاتر اجرا کند. کسانی هم که پول ندارند و در حلقه ما نیستند مسئله ما هم نیستند!
مدیران دوران انتقال در حقیقت کسانی بودند که قرار بود تمام تئاتر را هم قد خود کنند. اندازه و دایره تنگ روابط آنها، به نوعی به فضای تئاتر تبدیل شد. کسانی که بجای فراتر نشستن و دیدن تصویری بزرگ برای تئاتر، حتی از هنرمندان این عرصه چشم انداز کوچکتری برای نهاد تئاتر داشتند، چرا که این تصویر کوچک تنها شکلی بود که می توانست آنها را در این عکس یادگاری با تئاتر بزرگ نشان دهد. همان مدیرانی که در خلأ آدمهای بزرگ و اساتید برجسته تئاتر، شدند استاد همه دروس تئاتر در دانشگاه، حالا شدند مدیران و برنامه ریزان تئاتر ایران. تئاتر ایران خصوصی نشد به روندی سرمایه دارانه از نوع جهان سومی و وحشی اش بدل شد که نتیجه اش یک نظم معیوب و فاسد بود که علاوه بر معلق گذاشتن توسعه اقتصادی و اجتماعی تئاتر جدیت و جریان در به وجود آمدن فرمهای زیباشناسانه در این هنر را نیز نابود کرد. از همین زمان بود که بهترین نمایشنامه نویسان تئاتر ایران دیگر نمایشنامه ننوشتند، یا اینکه اگر نمایشنامه نوشتند اجرا نکردند. شاید شرافت بار دیگر در همین بود که وسوسه نشی و بیرون بمانی، همان شکل غم انگیز اما آشنای هنرمند ایرانی برای حفظ خود. در این میان البته مشتی اسم در یاد نماندنی با ایده هایی نه چندان با اهمیت در رابطه ای که با تئاتر برقرار می کردند، شدند برندگان جوایز جشنواره های زینتیِ تئاتر خصوصی. جریان نمایشنامه نویسی در ایران یکی از بدترین دوران های خود را به چشم دید. از همین دوره بود که نقد تئاتر تقریباً از بین رفت، صفحه تئاتر روزنامه ها روزهای کمتری را به خود اختصاص داد و مجله نمایش و انتشارات نمایش تبدیل شد به یک تولیدی بی اثر با آثاری برای نخواندن. تئاتر ایران که بنا بود تبدیل به نهاد شود هر چه بیشتر از هم گسیخته شد و از یک هنر متکی به دولت، تبدیل شد به یک حضور مغشوش و چهل تکه که با وجود تعدد ظاهری می تواند به راحتی نباشد. توسعه تئاتر تبدیل شد به تبدیل شدن چند خانه قدیمی یا ساختمان بدون ایمنی به سالن تئاتر که به همان راحتی که افتتاح می شوند امکان بسته شدن و تخریبشان هست؛ افرادی مشکوک با هویتهایی ناشناخته شدند سالن دار؛ تئاتر شد عرصه خودنمایی نامها و ستاره ها و سلبریتی های سطحی و تزئینی برای سرگرمی های آخر هفته ای؛ تئاتر شد سرگرمی دم دستی و بی کیفیت و رسانه سرمایه داری جهان سومی؛ تئاتر شد عرصه پیشرفت مشتی آدم که اگر تئاتر نبود شاید در جای دیگری نمی توانستند استاد دانشگاه، مدیر یا همه کاره شوند؛ تئاتر شد عرصه تصمیم گیری کسانی که روحیه کارمندی آنها بیشتر مناسب اداره بایگانی و دفترداری بود؛ و همه اینها تراژدی توهم توسعه بجای توسعه به معنای واقعی بود.
پروژه تئاتر خصوصی و توسعه تئاتر در ایران شکست خورده است. تازمانی که دولت مسئولیت خود را در این روند ایفا نکند و تئاتری ها را بر سر سفره حقیرانه ای معتاد نگه دارد و از سوی دیگر آنها را وادار به جنگی مبتذل برای بقا کند، کلیت تئاتر در ایران پروژه ای شکست خورده خواهد بود. شاید پروژه ای که بیش از صد سال پیش در آرمان مشروطه خواهان و سپس در بدنه احزاب ریشه دار وسیله آگاهی سازی و پیشرفت انسان ایرانی بود امروز بخشی از دستگاه عریض و طویل ابتذال پروری است.
