درامانقد-تآتر: دکتر مسعود دلخواه کارگردان و مدرس تئاتر در نزدیک به دو دهه اخیر آثار متفاوتی را با خط زیباشناسی مشخص و مداومی روی صحنه برده است. او تلاش کرده با آثار خود پلی ایجاد کند میان فضای تئوریک و فضای اجرایی تئاتر ایران. در عین حال دلخواه در کارهایش رویکردهای تجربی و آوانگاردی که کمتر در فضای دانشگاهی ایران مورد توجه است را آزموده و با استفاده از فارغ التحصیلان و دانشجویان در کنار بازیگران حرفه ای هم فضای آموزشی را به بیرون از آکادمی گسترش داده و هم تئاترهایش را بستری برای انتقال تجربیات دو نسل به یکدیگر ساخته است. جدیدترین اجرای دلخواه به نام «شام آخر» که بر اساس نوشته خودش در تماشاخانه ایرانشهر به صحنه رفته، به زندگی مسیح می پردازد. در خصوص روند کاری مسعود دلخواه و نمایش «شام آخر» با او به گفت و گو نشسته ام که در ادامه مشروح آن را می خوانید.
…
شما سال هاست که مشغول تدریس هستید و فراتر از آن بسیاری از دانشجویان خود را به واسطه اجراهایی که داشتید وارد اجراهای حرفه ای و بزرگ کردید. در عین حال به عنوان دراماتورژ و کارگردان یک خط زیباشناسانه و دراماتورژی مشخصی را پی می گیرید. فکر می کنید چقدر اثرگذار بودید؟
این را باید دیگران قضاوت کنند. چون یک فرد نمی تواند درباره اثرگذاری خودش و کارش شخصاً نظر بدهد. اما فکر می کنم صرف ادامه پیدا کردن این راه نشانه ای است از اینکه کارهایم بی تأثیر نبوده است. من همیشه یک پایم در آکادمی بوده است و پای دیگرم در فضای حرفه ای. معتقدم تئوری با عمل تکمیل می شود و عمل با تئوری، یعنی هیچکدام به تنهایی نه فقط در تئاتر بلکه حتی برای زندگی کافی نیستند. شما اگر فقط کتاب بخوانید و دست به عمل نزنید خوانده های شما خالی از فایده خواهند بود و اگر بینش تئوریک نداشته باشید وقتی به مشکل بر می خورید، نمی دانید چگونه حلش کنید.
با توجه به تعدد شخصیت و بزرگی اجراهای شما، همواره ترکیبی از دانشجویان و بازیگران حرفه ای در کار وجود دارند. در عین حال به مانند بسیاری از اجراها دانشجویان هیچگاه در کنار حرفه ای ها حضوری تزئینی نداشتند و نقش های مهم کار را نیز به مانند همین نمایش اخیرتان بر عهده داشتند. درباره این انتخاب و شیوه کار کمی توضیح دهید.
ترجیح می دهم که به دانشجویان و هنرجویانی که با آنها کار آموزشی می کنم فرصت تازه داده شود و کارهای من شبیه به پلی باشد میان فضای آکادمیک و حرفه ای. در عین حال همیشه در کارم افراد حرفه ای بنا به نیاز کار حضور داشتند. من این نوع انتخاب را از استاد خودم دکتر رکن الدین خسروی به ارث بردم. پنج سال در گروه ایشان گروه تئاتر «5 آذر» بودم و تحت تعلیمات ایشان خشت اول بازیگری و کارگردانی در من ایجاد شد. ایشان پس از کارهای اولیه خود همواره با جوانها کار می کردند و ترکیبی از حرفه ایها و دانشجویان مستعد را وارد کارشان می کردند. من حدوداً 14 اجرا در آمریکا داشتم که برخی تئاترهای دانشگاهی بود و برخی در تئاترهای حرفه ای اجرا شدند. آنجا هم یک ترکیبی از نسل جوان و اساتید حضور داشتند. حداقل تأثیر غیر قابل انکار این کار انتقال دانش و تجربه از نسلی به نسل دیگر است؛ این تازه حداقل تأثیر چنین کاری است. ضمن اینکه جوان ها همواره انرژی و جسارتی را وارد کار می کنند که فوق العاده است و نسل با تجربه و فعالین عرصه حرفه ای تئاتر به آن نیاز دارند.
نمایش های پیشین شما به لحاظ اجرایی رادیکال و دارای مایه های انتقادی بودند. از «خدا در آلتونا حرف میزند» تا «مفیستو» همواره این خط پیگیری شده. اما در «شام آخر» یک منجی داریم. با اینکه مایه های تراژیک اینجا هم هست، اما در عین حال امید به نجات و نوعی لطافت هم در کار جاری است. چه شد که به این مضمون و قصه زندگی حضرت مسیح رسیدید؟
همیشه دوست داشتم درباره مسیح نمایشنامه ای بنویسم. نمی خواهم خیلی وارد تفسیر کار خودم بشوم اما وقتی رمان «مرشد و مارگاریتا» اثر بولگاکف را می خواندم بخش های محاکمه مسیح و خیانت یهودا خیلی من را جذب کرد. یکی از اسطوره هایی که همیشه ذهنم را درگیر کرده و زندگی اش برایم جذاب بوده حضرت مسیح است. وقتی آن رمان را خواندم دیدم خیلی امکان این را دارد که تنظیم نمایشی شود و نسخه های اولیه نمایشنامه هم اسمش «محاکمه مسیح» بود. بعد رفتم سراغ اناجیل و همه آنها را خواندم، بعد به سراغ روایتهای غیر مسیحیان از زندگی ایشان رفتم. پس از تحقیقاتی در این حوزه، کتاب «انجیلهای من» نوشته اشمیت را خواندم، چند منبع دیگر را هم مطالعه کردم که همه مرا به روایتهای مختلفی رساندند که هر کدام متفاوت بودند. من تلاش کردم این روایتهای مختلف را به صحنه بیاورم و در نهایت روایت خودم را هم در لابلای این روایات بسازم. نکته این است که ما نمی دانیم این روایات تا چه حد واقعی و اصیل هستند و برای همین من ترجیع بندی برای کاتبان انجیل گذاشتم که: «من چیزهای زیادی نوشتم که نباید می نوشتم و چیزهای زیادی ننوشتم که باید مینوشتم». جالب است وقتی استاد مصطفی ملکلیان فیلسوف اخلاق و دین پژوه این اثر را دیدند به این نکته اشاره کردند این جمله آموزه ای است که از این نمایش همواره در خاطرشان خواهد ماند. من به این طریق روایت خودم را هم نقد میکنم چرا که بسیاری چیزها را نوشتم که نباید مینوشتم و بسیاری چیزها را ننوشتم که باید مینوشتم. این تکثر روایت با این ترجیع بند صاحب نوعی چندمعنایی هم می شود. واقعیت این است که من این نمایش را برای دل خودم به صحنه آوردم. ضمن اینکه من به عنوان هنرمند دغدغه مند، رویکردها و حساسیت های اجتماعی خودم را هم دارم که در کار منعکس می شود. من معتقد نیستم که هنرمند باید تصمیم بگیرد چه پیامی را منتقل کند، اصلا پیامی وجود ندارد. اما اگر او صادقانه اثرش را خلق کند، پیام در ذهن مخاطب به وجود می آید. شما اگر با صداقت اثر هنری خلق کنید دغدغه هایتان نشان داده می شود و روشنگری اجتماعی هم رخ می دهد. نیازی به تلاش و مستقیم گویی نیست. پیام اصلی که من از مسیح گرفتم این است که خشونت را با خشونت پاسخ ندهید، چرا که نتیجه اش جز افزایش بدی نیست. در زمانه مسیح برادرکشی و خونریزی رواج داشت و مسیح در برابر این ایستاد. خب من فکر می کنم در شرایط ما نیز که این اندازه خشونت و ناامنی وجود دارد این پیام ضرورت دارد. من داشتم به نمایش های دیگری فکر می کردم اما شرایط خاصی که در آن زندگی می کنیم من را به این نتیجه رساند که باید این نمایش را کار کنم.
چقدر مخاطب امروز تئاتر با این نوع نمایش که فرم متفاوت و تا حدودی تجربه گرا دارد و در عین حال مضمونی پر اهمیت را همانطور که اشاره کردید در دل خود گنجانده ارتباط برقرار می کند؟
ببینید این نمایش مخاطب خاص خود را دارد. الآن متأسفانه سلیقه مخاطب پایین آمده است. الآن اغلب نمایش های پر مخاطب متکی بر سوپر استار و صحنه های خنده آور سبُک هستند. البته من مخالف این نمایش ها نیستم و نمی گویم نباید اجرا شوند، اما این نوع کارها نباید چشم انداز تئاتر ما را تعیین کنند. اما امروز دچار این تک صدایی شده ایم. مخاطبی که کارهای رادیکال و متفاوت را درک کند کم داریم و تازه دارد مخاطب چنین آثاری تربیت می شود. نمایش های مدرن و پست مدرن و تئاتر جدی نیازمند مخاطب پرسشگر و کنجکاوی است که سعی می کند با لایه های مختلف اثر ارتباط برقرار کند و رموز کار را کشف نماید.
در برنوشت و اعلان های این نمایش با عنوان «نیمه موزیکال» آگهی شده است. این در حالی است که بخش مهمی از روایت از طریق موسیقی و ترانه انجام می شود و آثاری با حجم کمتر موسیقی از کار شما هم به عنوان موزیکال معرفی می گردند. ضمن اینکه این عبارت نیمه موزیکال خیلی هم زیبا نیست و به گوش خوب نمی نشیند. چرا از این عنوان استفاده کردید؟
دست روی جای حساسی گذاشتید. حرف کاملاً درستی است اما من به خودم اجازه ندادم از عبارت موزیکال استفاده کنم.
یعنی این انتخابی اخلاقی بود در راستای دادن اطلاعات درست به مخاطب؟
دقیقاً. من به خودم اجازه ندادم که اطلاعات ناکامل به مخاطب اجرایم بدهم. من به نمایش موزیکال خیلی گرایش دارم، البته کار موزیکال قوی و با محتوا. «شاه لیر» و «مفیستو» هم نیمه موزیکال بود اما در «شام آخر» موسیقی نقش بیشتری دارد و می شد آن را موزیکال معرفی کنیم. اما من بر حسب نیازم در این اجرا از موسیقی استفاده کردم و از اول بنا نداشتم نمایش کاملاً موزیکال باشد با اینکه ما پنج خواننده حرفه ای و یک گروه آهنگسازی و نوازندگی بزرگ داریم. این اصطلاح نیمه موزیکال را خودم هم خیلی دوست ندارم و همانطور که شما گفتید خیلی زیبا نیست و شاید کار بعدیم یک کار کاملاً موزیکال باشد.
از نظر دراماتورژی کار پیچیدگی های خاص خود را در ساحت زمان، زبان و بازیگری دارد و خودآگاهی هنرمند در آن مشهود است. از آن اجراهایی است که من اسمش را پژوهش محور می گذارم، اما با این وجود در مقایسه با کارهای پیشین شما در سطح دراماتورژی و متن ساده تر است و انگار قرار است خیلی مخاطب درگیر پیچیدگی های روایی نشود.
این متن هفت بار بازنویسی شده اما معتقدم باید برای بار هشتمی هم این اتفاق می افتاد. با شما موافقم این متن با اینکه من سعی کردم به آن متن ساختاری پست مدرن بدهم ولی باز هم باید یک بار دیگر روتوش شود و یک بازنویسی دیگری داشته باشد که متن را از حدود 2 ساعت و 5 دقیقه به یک ساعت و نیم تقلیل دهد و کاملاً موزیکال باشد. خب وقتی شما یک متن آماده و چاپ شده را انتخاب می کنید می دانید با چه چیزی روبرو هستید، اما وقتی یک متن را خودتان می نویسید و هم زمان درباره آن پژوهش می کنید در طول اجراست که اثر تکمیل می شود. من الآن بعد از بیش از 20 اجرا فهمیدم که نقص های کارم کجاست و نقاط قوت و ضعف اثر را بهتر می شناسم و اگر دوباره بخواهم این کار را اجرا کنم اجرای فشرده تر، یگانه تر و هماهنگ تری خواهید دید. البته مایل هستم که این کار روی این متن دوباره انجام دهم.
گرایش شما به پست مدرنیسم در روند کاریتان آشکار است، اما از سوی دیگر شما یک چهره دانشگاهی هستید و معمولاً کسانی که خاستگاهی آکادمیک دارند به سبکهای محافظه کارتر و کلاسیک شده گرایش دارند. با وجود این شما روندی متفاوت را پی گرفتید که کاملاً در مقابل محافظه کاری است. این گرایش به پست مدرنیسم و ساختار شکنی ذاتی آن از کجا می آید؟
خب شما در دانشگاه نه اینکه باید محافظه کار باشید، اما نمی توانید رادیکال هم باشید و مجبورید آثار و نظریه های شاید محافظه کارتر و تثبیت شده را تدریس کنید. اما وجه رادیکال من خود را در هنرم نشان می دهد. این گرایش در من از نمایش «جولیوس سزار» که سال 1385 اجرا کردم شروع شد. آنجا من تحت تأثیر چارلز مروویتس بودم. او که یکی از شکسپیر شناسان بزرگ قرن بیستم بود یک دراماتورژی پست مدرنیستی از «جولیوس سزار» کرده بود که من بر اساس آن دراماتورژی یک دراماتورژی تازه ای انجام دادم که خیلی مبتنی بر فلش فوروارد(flash forward) بود. در رویکرد پستمدرنیستی زمان ها می توانند با هم تداخل پیدا کنند و حتی روی صحنه در یک زمان دیده شوند. زبان ها نیز به همین شکل و حتی سبک های مختلف بازی می توانند در یک اجرا وجود داشته باشند. اینجا هم البته اگر متن ساختار قوی تری داشت شاید این گرایش های پست مدرنیستی بیشتر دیده می شد. اینجا هم جنسهای متفاوت بازیگری، فلش فوروارد و در هم ریزی زبان و طراحی لباس وجود دارد، که اتفاقاً باعث شده است نظرات متفاوت و گاه متناقضی در مورد کار داده شود. این تضادها خود البته نشانه موفقیت کار است چرا که در یک اثر پست مدرن مفاهیم متفاوتی جریان دارد و شما نباید متمرکز بر یک مفهوم خاص باشید. البته همانطور که گفتم متأسفانه مخاطب کمی برای چنین آثاری آماده است و اغلب سطحی نگاه می کنند و ناآشنا هستند. با این وجود من نقدهایی خواندم که لایه های مختلف اثر را مورد توجه قرار داده اند.
آخرین سؤالم درباره جنس بازی هاست. بازی های نمایش متفاوت است. وقتی کاظم بلوچی وارد صحنه می شود ناگهان فضای نمایش، جنس بازی و سبک اجرا و حتی ریتم کار متفاوت می شود. آشکارا جنس بازی ایشان با مثلاً بازی رحیم نوروزی که همواره با نوعی کمینه گرایی و خودداری همراه است و همچنین جنس بازی مسیح و حواریون او که متشکل از جوانان دانشجوی شما هستند و بازی بیرونی تر و شبه اکسپرسیونیستی دارند متفاوت است. بازی ها را چگونه سامان دادید که در عین تفاوت، توازن داشته باشند؟
جز جوان ها که جنس بازیشان را قطعا من شکل می دهم و بر اساس خواسته من پیش می روند، جنس بازی بقیه را من تعیین نمی کنم بلکه آنها جنس بازیگری خود را وارد کار می کنند. همیشه همینطور است که بازیگر حرفه ای خودش جنس بازی اش را وارد اجرا می کند و برای همین انتخاب بازیگر مهم است و هر بازیگری می تواند نقشی را متفاوت از دیگری بازی کند. اگر جای آقای بلوچی کس دیگری این نقش را بازی می کرد، حتماً این نقش متفاوت می شد. من اتفاقاً از شباهت و یکنواختی بازی ها به عنوان کارگردان جلوگیری می کنم تا تنوع سبک اجرا خودش را نشان دهد. تفاوت های بازیگری گاه به چندگانگی سبک در این نمایش و همچنین گویش و زبان در آن بر می گردد. این تمهیدات زمینه ای را میسازد برای بازی های متفاوت.
گفت و گو از علیرضا نراقی
عکس ها از تیوال
